Abstrak: Artikel deur Petronel Fourie, gepubliseer in Maroela Media: https://maroelamedia.co.za/nuus/sa-nuus/die-lugmagmuseum-veteraan-vegvlieenier-vertel/. Hierdie artikel word met die vriendelike vergunning van Maroela Media en Petronel Fourie herpubliseer. Voorbladfoto: Mirage F1CZ van 3 Eskader oppad na LMB Langebaanweg – eerste uitvlug met 4 x lewendige missiele, Matra 550 en die V3S Snake.
* Petronel Fourie
Wat is beter as om reg langs die vinnigste vegvliegtuie wat ooit Suid-Afrika se lug geklief het te staan? As een van Suid-Afrika se top vegvlieëriers langs jou staan en vir jou die stories agter daardie vliegtuie vertel.
Dit is presies die geluk wat my getref het toe kolonel Cobus Toerien ons groep seuns op ‘n toer van die lugmagmuseum by Swartkops lugmagbasis geneem het.
1999 – Kol. Toerien se laaste uitvlug in die SALM – Mir IIIBZ (ook ‘n voormalige 2 Esk vliegtuig),saam met lt-Kol Mike Edwards – kunsvlugvertoning by Swartkop.
Na ‘n lang en roemryke loopbaan as vlieënier het Toerien by die Vriende van die Lugmagmuseum aangesluit en by die bewaring van die lugmag se erfenis, hul vliegtuie en hul geskiedenis betrokke geraak. Hy is ook een van die direkteure van die Spitfire-restourasieprojek en hy help selfs om vliegtuie en hangers skoon te hou en besoekers soos ons rond te wys.
Van voortvarende tiener tot vegvlieënier
Die aanloopbaan wat Toerien se vliegloopbaan die hoogtes in geneem het strek ver terug, na sy matriekjaar in 1973, toe hy tydens vakansies vliegtuie en hangervloere by Wonderboom gaan was het, gereedskap aan die meganikus aangegee het, en daarna saam met hom die toetsvlugte gedoen het. “Dit was alles sonder enige betaling, net om meer van vliegtuie te leer”, vertel hy entoesiasties.
Direk na skool het hy sy drie maande basiese opleiding by Danie Theron Krygskool in Kimberley ondergaan, waarna hy vliegkeuring geslaag het. Daarna is hy na die Sentrale Vliegskool op Dunnottar, waar sy vliegopleiding op die Harvards begin het.
Na 60 vliegure is hy na Lugmagbasis (LMB) Langebaanweg verplaas om die vliegopleiding op die Impala Mk1-vliegtuig voort te sit.
Op 3 April 1975 ontvang hy sy vleuels, met ‘n totaal van 200 vliegure. “Toe is ek na die Militêre Akademie op Saldanha verplaas vir offisiersopleiding, en ook om ‘n B-Mil-graad by die Militere Fakulteit van die Universiteit Stellenbosh op Saldanha te doen.
Mirage F1CZ van 3 Eskader oppad na LMB Langebaanweg – eerste uitvlug met 4 x lewendige missiele, Matra 550 en die V3S Snake.
Tussen 1978 en 1981 is hy deel van 8 Eskader in Bloemspruit, waar hy leer hoe om die Impala in luggevegte en met grondaanvalle aan te wend. Hier word hy vir die Grensoorlog voorberei en sedert 1978 vanaf LMB Ondangwa en LMB M’Pacha aangewend.
Na ‘n vlugleierskursus word Toerien opgelei om die Mirage-vegvliegtuig te stuur. Hy word na 3 Eskader in Pretoria, by LMB Waterkloof verplaas en spesialiseer daarna in luggeveg en eskort-tipe operasies.
Grensdiens
Daarna was hy gereeld terug Grens toe vir spesefieke take, wisselend tussen twee dae tot twee maande, gewoonlik sonder vooraf waarskuwing. “Ons hooftaak was om lugoormag te verseker, asook luggeveg en eskort-operasies vir byvoorbeed die fotoverkenningsvliegtuie hoofsaaklik vanaf LMB Ondangwa in Suidwes-Afrika (SWA).”
Die jaar 1986 was ‘n opwindende jaar in Toerien se lugmaglewe. Hy het ‘n vlieginstruktuerskursus gedoen en toe twee studente opgelei. In September van daardie jaar is hy weer af Langebaanweg toe om ook instruksie op die Impla-vliegtuig te gee en in Desember is hy Ruacana toe as ‘n lugmagbevelvoerder van twee helikopters en ‘n Bosbok met bemannning om die SA Leër, SWA S-spesmagte en Koevoet te ondersteun.
Mirage F1CZ 203, nou in die SALM Museum Swartkop
Maar laat in die 1980’s het ‘n tragedie getref wat sy lewe sou verander.
“Na ‘n viend en kollega van my op 3 Eskader se vliegtuig deur ‘n missiel getref en beskadig is, moes hy op Rundu ‘n noodlanding sonder remme en ‘n remvalskerm doen. Sy vliegtuig het van die aanloopbaan afgehardloop en die uitskietstoel het afgegaan, maar op ‘n te lae spoed om die valskerm ten volle op te maak. Hy was steeds in sy stoel toe hy die grond tref. Sy rug en nek het gebreek en hy is verlam. Dokters het hom net vyf jaar gegee om te leef, maar hy lewe steeds! As gevolg hiervan is ek toe direk terugverplaas na 3 Eskader, waarna die Grensoorlog in 1989 beeïndig is,” vertel Toerien.
Skildery deur Ryno Cilliers (RiV): Die tweede Mig 21 skermutseling oor Cahama in Suid-Angola op 5 Okt 1982. Die leier was Mag Johan Rankin en die Migs beman deur Kubaanse vlieëniers
Wendings wag
Sy loopbaan sou hierna ‘n paar wendings neem. Op 30 September 1992 word 3 Eskader gesluit. Op 16 Januarie 1993 trou hy, maar word toe vanaf Maart op ‘n nege maande senior bevel- en stafkursus by die lugmagkollege gestuur. Daarna is hy as die bevelvoerder van 2 Eskader op LMB Louis Trichard, die beroemde “Flying Cheetahs” wat ook in Korea geveg het, en nou vir die eerste keer met Cheetah-vliegtuie toegerus is, aangestel. Daardie Cheetahs was ou Mirage III-vliegtuie wat omgebou en opgedateer is.
In daardie jare het die lugmag egter begin agteruit gaan en moes uiteindelik van 13 vegter-eskaders tot net twee vegtereenhede afskaal. “Ons kon toe al sien die skrif is aan die muur, met al hoe minder geld beskikbaar vir vlieg, en al hoe meer mense wat ingeneem word om werk te skep.”
Vir die grootste deel van 1999 was Toerien by die lugmag se hoofkantoor werksaam, en het deeltyds as instrukteur by 2 Eskader gevlieg. In Oktober van daardie jaar bedank hy egter by die lugmag en aanvaar ‘n pos by die Suid-Afrikaanse Lugdiens (SAL) as vliegtuigongeluksondersoeker, en begin weer in 2004 op die Boeing 738 en die Airbus 330 & 340 tipes vlieg, tot en met sy afrede in 2019.
Die storie van “Spotty”
“Tydens die aanvang van 1995 is besluit om op elke lugmagbasis ‘n lugskou te hou. Ons het gespot dat dit die lugmag se afskeidsfunksie was! Die eerste was op Ysterplaat en toe Langebaanweg in die Kaap. 2 Eskader met sy nuwe Cheetah C-vegvliegtuie het die grootste aftrek gekry, asook die skyn luggeveg (2 teen 1). Die grootste probleem was dat die skares uiteindelik na al die gedraai nie meer geweet het wie die ‘vyand’ of ‘bandit’ was nie,” onthou hy.
Toe is besluit om die vyand soos ‘n regte “cheetah” of jagluiperd te verf. “Denel was bereid om die verfwerk te doen en dit te finansier. Die Generale Staf van die lugmag moes egter toestemming gee, maar nog voordat toestemming verkry was, het Denel reeds die verfwerk begin doen, sonder dat enige van ons, behalwe Sean Thackwray, een van die jong kapteine op die eskader en ook ‘n uitstekende skilder, geweet het wat beplan was.”
Op 9 Maart 1995 is hy laat weet dat die Cheetah gereed is by Denel, toe nog op Jan Smuts-lughawe. “Ons is almal in ‘n transportvliegtuig soontoe, en is met groot geheimhouding in die donker hanger ingeneem. Die aanvanklike skok was groot toe die ligte aangaan en ‘n karikatuur van ‘n “cheetah” voor ons staan. Ek is nie seker wat ons eintlik verwag het nie, maar nie dit nie! Daar was self ‘n vlieghelm ook geverf om die ‘cheetah’ se kop te voltooi.”
Dit was Toerien se voorreg om die nuwe Cheetah terug na LMB LT te vlieg. Met die uitry en opstyg op Jan Smuts was die lugverkeresbeheerders so opgewonde om dit te sien, dat hy twee keer om die toring en laag verby Denel moes vlieg op pad huis toe.
“Veral die kinders van die basis – en daar was baie – het aangedring om te gaan kyk, en die hele basis was daar by die nuwe Cheetah. Nie lank nie, of die woord ‘Spotty’ was op elke kind se lippe. Die res is geskiedenis, en Spotty het baie myle vir die lugmag gewen!”
Op 8 April 1995 land hy op Durban vir die eerste lugskou met Spotty, en toe hy die remvalskerm oopmaak met landing, sien hy dat die grondbemanning selfs die remvalskerm ook in geel en oranje kleure geverf het!
Loflike loopbaan
Teen die einde van sy militêre loopbaan van 26 jaar het Toerien die rang van kolonel ontvang, 168 operasionale uitvlugte gedoen en is die lugmagkruis aan hom toegeken. Sy totale werklike vliegure aan die einde van sy loopbaan was ‘n allemintige 12 113.
In 1998 is 2 Eskader as die beste lugmageskader, en as die naasbeste lumageenheid aangewys. Dit was ‘n hoogtepunte in sy lugmagloopbaan. “Daar was soveel hoogtepunte in die lug, en ek sal ewig dankaar wees daarvoor – ook dat ek dit oorleef het.”
Uitstekende vliegtuie uitgestal
Vir Toerien is die mees indrukwekkende vliegtuie wat by die museum te siene is, die Mirage F1CZ 203 en die Cheetah genaamd Spotty, wat hy albei persoonlik gevllieg het.
My hart klop sommer vinniger as ek die vegvliegtuie bekyk – dink net hoe vinnig klop die vlieëniers se harte wat die Franse Mirage-vliegtuie bestuur het! Toerien vertel dat hulle ‘n spoed van Mach 2 – dit is 2000 km/uur – kon bereik, al was dit net vir ‘n kort rukkie, weens brandstofverbruik en die vermoeidheid op die lugraam en enjin.
Tussen al die merkwaardige vaartuie wat by die museum uitgestal is, staan ‘n paar plaaslik ontwerp en vervaardigdes ook, soos die Rooivalk-helikopter. Toerien vertel dat die Impalas vanaf Italië ingevoer is en die Cheetahs vanaf Israel, maar dat dit toe plaaslik verder ontwikkel, omgebou en aanmekaar gesit is. “Daar is ook die baie geheime ruimteprojek waaraan ons plaaslik gewerk het, en een van die groot vuurpyle is by die museum uitgestal.”
Vrywilligers hou die verlede lewendig
Die Suid-Afrikaanse Lugmag – die tweede oudste lugmag in die wêreld naas die Royal Air Force – was op ‘n stadium per kapita (in verhouding met die land se bevolking en begroting) een van die vyf bestes ter wêreld wat gevegsvermoë en kundigheid betref, vertel Toerien.
“Hierdie roemryke geskiedenis gaan in die vergetelheid verdwyn as ons as vrywilligers dit nie keer nie! Dit is ons geskiedenis, een waarin so baie gesneuwel het vir die vrede wat ons steeds ervaar. Ons is een van baie min lande wat hul geskiedenis so verwaarloos en amper minag.
“My oupas, ooms, my pa en ekself was veterane wat bereid was om te gaan veg vir dit waarin ons geglo het, en dus is die lugmagmuseum ook deel van wie ek is, en ek wil dit bewaar. Die jeug is gelukkig om nie veterane te wees nie, maar dit bly ook deel van hulle geskiedenis!” sê hy.
Gaan kuier gerus by die museum, neem jou vriende saam, gaan help op ‘n Saterdagoggend om vliegtuie te was, gaan bewonder vir Spotty en sy tydgenote. En as jy gelukkig is, hoor jy ook ‘n paar fassinerende vlieg-verhale uit ons land se lugmaggeskiedenis.
Hierdie pragartikel ‘Die Lugmagmuseum: Veteraan vegvlieënier vertel,’ is deur die joernalis Petronel Fourie geskryf.
petronel28@gmail.com
